توسعه ی گردشگری مذهبی ایران، بدون تردید مدیون هجرت تاریخی، سیاسی امام رضا (ع) به ایران است. اگر مامون عباسی از پیامدهای مثبت دعوت از امام برای پذیرفتن ولایتعهدی آگاه بود، شاید این دعوت را انجام نمی داد. هر چند که برای مشروعیت بخشیدن به حکومت لرزان عباسی و همراه ساختن افکار عمومی مسلمانان نیاز به واگذاری این سمت، احساس می شد و امام رضا (ع)، علی رغم اینکه آگاه بود که برگشتی در کار نیست و به شهادت خواهد رسید، به خاطر به اهتزاز درآوردن پرچم واقعی اسلام، بنیان گذاردن تمدن شیعی و نقش تبلیغی و فرهنگی و فراهم آوردن پایگاهی برای بیان رسالت های اسلام ناب محمدی، این پیشنهاد را پذیرفت.
پیامدها و اثرات مثبت دعوت امام برای هجرت از مدینه به مرو و پذیرفتن ولایتعهدی حکومت عباسیان، تبدیل مسیر هجرت به جاده مقدس ولایت، ایجاد ظرفیت مشهد به عنوان قطب گردشگری مذهبی ایران و کمی نزدیک تر در دو سال اخیر یعنی سال 2016 کسب عنوان مشهد شهر جهانی صنایع دستی گوهر سنگ ها و عنوان جهانی مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام و حضور سالیانه نزدیک به 30 میلیون زائر و گردشگری داخلی و پذیرا شدن نیمی از توریست های مذهبی ایران به مشهد، همه و همه مدیون هجرت تاریخی امام از مدینه به مرو است.
از تولد حضرت معصومه (س) تا تولد امام رضا (ع) به مدت 10 روز دهه ی کرامت نام گذاری شده است و در این مدت دستگاه ها، ادارات، تشکل ها و هیات مذهبی و عموم مردم هماهنگ با جشنواره بین المللی امام رضا (ع)، برنامه های متنوع فرهنگی، هنری و پژوهشی برگزار می نمایند و این برنامه ها در بیش از 70 کشور دنیا بصورت همزمان توسط رایزنی فرهنگی ایران برگزار می گردد.
یکی از این برنامه ها که به مدت 10 دوره برگزار شده ، همایش علمی و پژوهشی جاده ولایت است که به همت اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی ، برگزار گردیده است . این همایش در سه بعد استانی ، ملی و بین المللی برپا شده و در ابتدای امر موضوع جغرافیای مسیر هجرت مورد توجه بوده است که پس از بررسی ، تحقیق و پژوهش میدانی و اعزام یک تیم کارشناسی از بدو ورود امام به ایران یعنی مرز شلمچه در استان خوزستان شروع و معلوم گردید که امام بعد از خوزستان و مرز شلمچه که مدخلگاه ورود امام به ایران محسوب می گردد . از استانهای کهگیلویه و بویر احمد ، فارس ، یزد ، خراسان جنوبی و نهایتاً خراسان رضوی ، شهرستان سرخس مرز ایران و ترکمنستان ، طی مسیر کردند که اولین نتیجه مثبت این بررسی ، پس از پژوهش های صورت پذیرفته ، بصورت رسمی و برای اولین بار نقشه ی جاده ولایت چاپ و منتشر شد .
در ابعاد بین المللی امام پس از حرکت از مدینه در عربستان از کشورهای عراق ، ایران و آخرین منزلگاه یا قدمگاه در مرو ترکمنستان بوده که هم اکنون بقایای این قدمگاه قابل بازدید است . البته با توجه به جغرافیای فعلی بین المللی ، می توان کشور کویت را هم در مسیر بخش کوتاهی از هجرت قرار داد .
پس از تدوین و تبیین جغرافیای مسیر جاده ولایت ، دو موضوع دیگر هم در دستور کار این همایش قرار گرفت که بررسی میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری این راه در ایران و موضوع مهم و نقش تمدن ساز امام پس از ورود به ایران بود .
بر اساس پژوهش های صورت پذیرفته پس از ورود امام به ایران تمدن شیعی شکل گرفت و آثار و بناهای تاریخی و مذهبی بویژه قدمگاه های مسیر مورد شناسایی قرار گرفتند .
مهم ترین سیاست سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری از ابتدا و بویژه در سالهای اخیر توسعه ی گردشگری مذهبی بوده است .
مشهد مقدس با توجه به زیرساخت های گردشگری ایجاد شده در راس این هرم است و شیراز هم که به عنوان دومین شهر توریست پذیر مذهبی ، علاوه بر جذب دیگر توریست ها در مسیر جاده ولایت قرار دارد و شهر قم ، هم به عنوان دیگر شهر توریست پذیر ایران ، افتتاح برنامه های دهه کرامت از تولد حضرت معصومه (س) را پذیرا است .
وجود فرهنگ غنی میزبانی ایرانیان ، طرح جامع گردشگری مذهبی در ایران و ایجاد ماندگار بیشتر ، با توجه به هیات های مذهبی در راستای برنامه هایی که اجرا می نمایند توجه به سایر بناهای مذهبی تاریخی ، بویژه امامزادگان ، جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی ، بررسی دقیق ظرفیت های آثار و بناهای تاریخی جاده ولایت ، ایجاد واحدهای اقامتی بوم گردی و ارزان این مسیر ، مرمت و احیای این آثار و کاروانسراها و تبدیل کاربری آن به یکی از تاسیسات رفاهی گردشگری ، ایجاد دیگر واحدهای ارائه خدمات به گردشگران ، واگذاری امور به مردم و سرمایه گذاران و کاهش تصدی گری دولت و طرح جامع ویژه ی گردشگری جاده ولایت ، همت دیگر دستگاه های متولی امر خدمت رسانی علاوه بر سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ، همچون اداره کل اوقاف و امور خیریه ، فرهنگ و ارشاد اسلامی ، راه و شهرسازی ، شهرداری و دهیاری ها و اداره کل حمل و نقل ، در محقق شدن این طرح ملی و بین المللی بسیار موثر خواهد بود .
امید می رود با عنایت به سیاست های دولت جمهوری اسلامی بویژه سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کشور مبنی بر توسعه ی گردشگری داخلی و خارجی ، جذب و ماندگاری بیشتر زائران ، گردشگران و توریست ها و با همت دستگاه های متولی نسبت به طرح جامع گردشگری مذهبی جاده ولایت و مسیر هجرت تاریخی آقا امام رضا (ع) در ایران و در استانهای مذکور بصورت ملی ، اقدام گردد . ثبت ملی جاده ولایت و سپس ثبت بین المللی آن در فهرست میراث جهانی یونسکو در دستور کار قرار گیرد .
پلاک گذاری مسیر به منظور معلوم شدن مسیر حقیقی هجرت انجام بشود ، المان های مرتبط ، طراحی و نصب گردد و به عنوان الگو بخشی از این راه بازسازی و احیاء گردد و در بخش های مبداء و مهم همانند مرز شلمچه که مدخلگاه ورود امام در استان خوزستان است و در انتها در خراسان رضوی از قدمگاه نیشابور ، دهسرخ تا مشهد که همه ساله در ایام دهه کرامت و بویژه در دهه ی پایانی ماه محرم و صفر مسیر تردد ، زائرین پیاده به مشهدصورت می گیرد و به موازات مسیر اصلی ، هجرت ، راهی ویژه ی این زائرین ، مهیا بشود که بدون خطرات تردد جاده ای ، بتوانند طی مسیر کنند و به زیارت امام هشتم شیعیان و سرچشمه ی زلال معرفت رضوی و حرم منور و مطهر امام رئوف ، نائل گردند.
محمدرضا پهلوان؛ رییس اداره روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی
